A Mudarris in the Late Ottoman State: Ilyas Efendi and His Registry File

Osmanlı dönemi medreseleri, gerek tedris edilen ilimler ve okutulan kitaplar, gerekse istihdam alanları açısından selefi Selçukluların devamı niteliğindedir. İcâzet/nâme alarak medrese eğitimini tamamlayan talebeler; din görevliliği alanında (müftülük, vaizlik, imamlık), müderrislik kadılık gibi mansıplarda edilmişlerdir. Dolayısıyla medreseler, uzun süre devletin adli, idari, mülki eğitimle ilgili kadro ihtiyacını karşılamıştır. Bununla birlikte özellikle Tanzimat Döneminden (1839-1878) sonra açılan yeni eğitim kurumları da sözü alanlarda karşılamaya başlamış hatta ilerleyen zamanlarda medreselerin alanını daraltmıştır. Ancak durumu, müderrislerin hayatı, talebelerin imtihan istihdamları konular çoğunlukla bilâd-ı selâse (İstanbul, Bursa Edirne) merkezli incelenmiş, bunların taşradaki durumlarıyla yeterince çalışma yapılmamıştır. bu çalışmada, Hatay/Dörtyol müderrisi İlyas Efendi (1873-1956) ona ait sicil dosyası özelinde bir müderrisin öğrenim hayatı varakası üzerinden istihdamı konu edilmiştir. Çalışmada dokümanlara dayalı veri toplama içerik analizini esas alan nitel araştırma yöntemi kullanılmıştır. Bu bağlamda Başbakanlık Arşivinden zaman Halep, Adana Ankara Vilayet Salnâmeleri ile Maârif Nezâreti Salnâmelerinden istifade Hâçin’de (Saimbeyli) doğan ilk tahsilini doğduğu yerde Efendi, ilmî heyet tarafından ehliyet liyakatine hükmedilerek müderris olarak atanmıştır. Dönemiyle başlayan eğitimde Batı etkisi dışında kurulan kurumlarıyla modernleşme, sisteminde olduğu mezunlarının istihdamında birtakım değişmelere daralmalara neden olmuştur. Nitekim askeri vs. görevliler, karşılanırken medresenin alanı hizmetlerini ifa edecek görevlilerin elemanının yetiştirilmesine hasredilmiştir. Efendi’nin tahsil icâzet metni -Tefsir Hadis hariç- gördüğü ilimlerden imtihana tabi tutulduğu, Tefsir, Usulü ilimlerle de doğrudan soruların yer almadığı görülmektedir. İncelediğimiz belgede hangi alan(lar)da ders verdiğiyle net bilgi bulunmamakla varakasından hareketle öncelikle Fıkıh Kelâm dinî Arap Dili Belagatine yönelik dersler verdiği ileri sürülebilir. Her ne kadar çerçevesi belli standart müfredattan bahsetmek zor olsa Efendi’ye dosyadan taşra medreselerinde derslerin/kitapların hemen her dönemde metinlerle benzerlik gösterdiği, yönüyle büyük ölçüde merkez kültürünü devam ettirdiği sonucuna varılabilir. Bunu, metninde ulemâ silsilesinden görmek mümkündür. Bunun yanında Medreseleri bunlarla müfredat incelendiğinde -farklı derecelerde okunmak üzere- Mutavvel, (Molla) Câmî, Mülteka’l-Ebhur, Dürerü’l-Hükkâm, Şerh-i Akâid Îsâgûcî’nin ortak kitaplar olduğuna tesadüf edilmektedir. Okutulan eserler istihdamla uygulamalar göz önüne alındığında medreseleri merkezdeki benzerlerinden ayırmanın mümkün olmayacağı